چگونه یک سه‌تار باکیفیت انتخاب کنیم؟
سه‌تار یکی از سازهای قدیمی ایرانی است که با صدای گرم و لطیف خود جایگاه ویژه‌ای در موسیقی کلاسیک ایرانی دارد.
ساز سه‌تار به دلیل حجم صدای کمتر، وزن سبک‌تر و همچنین قیمت پایین‌تری که نسبت به سایر سازهای ملودیک ایرانی دارد، علاقه‌مندان بسیاری را به خود جذب کرده است.
به نقل از استاد ابوالحسن صبا: صدای سه‌تار برای یک نفر زیاد و برای دو نفر کم است و سه‌تار را ساز یک نفر و نصفی خطاب می‌کردن!
در کل می‌شود گفت علی‌رغم این‌که امروزه میبینیم سه‌تار قابلیت استفاده در گروه‌های بزرگ و ... را نیز داراست، در فرهنگ ایرانی، سه‌تار ساز خلوت و سیر و سلوک معنوی است.
انواع سه‌تار:
انواع ساز سه‌تار به طور کلی به سه دسته‌ی: کاسه بزرگ، کاسه متوسط و کاسه کوچک دسته‌بندی می‌شوند.
انتخاب هریک از این سه مدل، تنها بستگی به سلیقه صوتی نوازنده و جنس صدایی که به آن علاقه‌مند است دارد و هیچ‌یک به دیگری ارجحیتی ندارد.
در این مقاله سعی کردیم خصوصیات یک سه‌تار باکیفیت را برای شما عزیزان شرح دهیم.
مواد اولیه:
کیفیت و جنس چوب سه‌تار اولین نکته‌ای است که بایستی به آن توجه کنید.
در ساخت سه‌تار معمولاً از چوب‌های درخت توت و گردواستفاده می‌شود ولی در سال‌های اخیر از چوب درخت افرا، گردو، آکاژو، پادوک، وِنگه، سرخدار و ... نیز برای کاسه سه‌تار استفاده می‌کنند. چوب توت به دلیل صدای گرم و ملایم آن، محبوبیت بیشتری برای ساخت کاسه سه‌تار و چوب گردو نیز به دلیل استحکام بالا و عمر طولانی، گزینه مناسبی برای ساخت دسته و گوشی‌های سه‌تار است.
برای ساخت کاسه و صفحه سه‌تار معمولاً از چوب توت رگه ریز استفاده می‌شود و بسیاری از سه‌تارسازان معتقدند که چوب توت رگه ریز و رگه راست برای صفحه سه‌تار مناسب‌تر است و معتقدند سه‌تارهایی که صفحه‌ی آن‌ها دارای بافتی تحت عنوان "پَرمگسی" است، خوش‌صدا‌تر هستند.
برای ساخت دسته ساز سه‌تار، چوب گردویی مناسب است که هم استحکام لازم را دارا باشد (که با گذر زمان اصطلاحاً دسته نتابد و ساز دچار مشکل نشود) و هم وزن متناسبی داشته باشد که دسته ساز بیش از حد سنگین نشود تا ساز در آغوش نوازنده تعادل لازم را داشته باشد. برش صحیح چوب و نصب دقیق راه و بی‌راه دسته هم از مسائلی است که قدری تخصّصی است و آموزش راه‌های تشخیص آن نیازمند نوشتن مقاله‌ای مجزّا در این زمینه است که به زودی در مقاله دیگری به آن می‌پردازیم.
با این حال علی‌رغم کنترل تمامی این موارد که مربوط به کیفیت متریال ساز هستند، کیفیت و صنعت ساخت ساز، تراش صفحه و ... است که یک سه‌تار خوش‌خوان و باکیفیت را از سایر سه‌تارها متمایز می‌کند.
کیفیت ساخت:
کیفیت ساخت سه‌تار یکی دیگر از عوامل مهم در انتخاب این ساز است. برای ارزیابی کیفیت ساخت، به نکات زیر توجه کنید:
1- یکنواختی سطح چوب:
سطح چوب باید بدون ترک و خراش باشد. هرگونه نقص در سطح چوب می‌تواند بر کیفیت صدای سه‌تار تأثیر بگذارد.
2- اتصال اجزا:
اتصالات سه‌تار ائم از محل اتصال دسته به کاسه، اتصال تمام ترک‌های کاسه در کنار یکدیگر، اتصال سیم‌گیر و ... بایستی بدون هیچ‌گونه فضای خالی یا پرکردگی، مستحکم و چشم‌نواز باشند.
3- تراش دسته:
در این مقاله از عنوان کردن اعداد و اندازهی دقیق قطر و طول دسته اجتناب می‌کنیم (که خود بحثی است تخصّصی و در این مقال نمی‌گنجد) و به همین اندازه بسنده می‌کنیم که ضخامت دسته سه‌تار نبایستی نازک‌تر و یا ضخیم‌تر از حد متعارف باشد تا نوازنده برای گرفتن پرده‌ها با مشکل مواجه نشود.
4- ضخامت‌ها در ساز سه‌تار:
نکته بسیار مهم دیگری که در ساخت ساز سه‌تار حائز اهمیت است ضخامت‌های قسمت‌های مختلف ساز است.
یکی از مهمترین قسمت‌های ساخت ساز سه‌تار، تراش صفحه سه‌تار است که هر استاد سه‌تارسازی به فراخور تجربه و تعامل با اساتید سه‌تارنواز و سلیقه موسیقایی خود، تراش مخصوص خود را بر روی صفحه سه‌تار اعمال می‌کند.
در سه‌تارهای برخی از سازندگان میبینیم که متاسفانه صفحه و ترک‌های سه‌تار را بسیار نازک‌تر از حد متعارف گرفته و همین مسئله باعث می‌شود که عمر مفید سه‌تار بسیار کم شود. دلیل این کار این است که ساز در روز نخست برای خریدار ناآشنا با ساز، خوش صدا و پرطنین به نظر برسد ولی رفته رفته و طی چند سال اصطلاحاً صفحه سه‌تار می‌خوابد و صدای ساز به کلی کیفیتش را از دست می‌دهد و هیچ راهی به جز تعویض صفحه ساز (که اگر چنانچه سازساز ماهری بپذیرد که صفحه ساز را تعویض کند، کاری پرهزینه است) وجود ندارد. همچنین سازی با شرایط فوق بسیار آسیب‌پذیر بوده و با کوچک‌ترین ضربه‌ای آسیب می‌بیند و دچار شکستگی می‌شود.
هنر یک سه‌تارساز حرفه‌ای در این است که بتواند از صفحه‌ای با ضخامت استاندارد، صدای مطلوب و با کیفیت بگیرد.
5- زاویه دسته، ارتفاع خرک، مضراب‌خور و اکشن ساز:
یکی دیگر از نکات مهم در هنر سه‌تارسازی زاویه‌ای است که هنرمند سه‌تارساز، هنگام فاق و زبانه کردن کاسه به دسته، طبق تجربه خود درنظر می‌گیرد. دقیقاً اندازهی مقدار همین زاویه است که ارتفاع خرک، اندازه مضراب‌خور و اکشن ساز را مشخص می‌کند. نرمی و سفتی سیم سه‌تار زیر دست نیز ارتباط مستقیم با رعایت دقیق همین زاویه‌ی کاسه و دسته دارد که بایستی از سر دسته نسبت به ته کاسه رعایت شود.
6- صدا و طنین سه‌تار:
صدای سه‌تار یکی از مهمترین معیارهای انتخاب این ساز است.
برای بررسی صدای سه‌تار، به نکات زیر دقت کنید:
این مبحث کمی تخصّصی است ولی دانستن‌اش خالی از لطف نیست.
در *دیرندِ هر نتی که نواخته می‌شود، یعنی از زمان شروع نواختن آن نت تا وقتی که آن نت به صورت کامل خاموش می‌شود، فرکانس‌هایی ایجاد می‌شوند که تعداد شانزده نت (که در حقیقت هارمونی‌های همان نت نواخته شده است) در دل فرکانس‌ها، تا زمان خاموش شدنِ آن نت وجود دارند.
حال اگر سازی دارای کیفیت مطلوبی باشد، پس از نواختِ یک نت، این شانزده هارمونی به درستی در طنین صدای ساز ایجاد می‌شوند که برخی از آن‌ها با گوش طبیعی انسان قابل شنیدن است و برخی دیگر نه، که برای بررّسی آن‌ها از ابزار تخصّصی اندازه‌گیری فرکانس‌ها استفاده می‌کنیم.
ولی در سازهای بی‌کیفیت مسیرِ طنینِ نت‌ها درهم و مختلط بوده و هارمونی‌های نتِ نواخته شده به درستی ایجاد نمی‌شود و در طنین نت‌ها صداهای خارج (فالش) شنیده می‌شوند. تشخیص این مسئله نیاز به گوشِ تربیت شده دارد.
7- طنین و عمق صدا:
در یک سه‌تار با کیفیت، صدای ساز در عمق و دل کاسه (جعبه رزونانس) جریان دارد، نه در سطح صفحه.
8- اهمیت واخوان در ساز سه‌تار:
در شیوه‌ی نوازندگی اصیلِ ساز سه‌تار، معمولاً مضراب پس از برخورد با سیمِ اصلیِ مورد نظر، در ادامه‌ی مسیر، قدری با سیم بالاییِ نیز برخورد می‌کند که به سیمِ فرعی‌ای که سیم اصلی را همراهی می‌کند واخوان گفته می‌شود. قدما در سه‌تارنوازی کمتر از حالت تک سیم استفاده می‌کردند. در سازهایی که کیفیت مطلوبی دارند، واخوان فوق‌العاده خوش زنگ است و طنینِ به قائده‌ای دارد که به زیبایی و اصالت صدای سه‌تار می‌افزاید ولی در سه‌تارهای بی‌کیفیت، صدای نت واخوان فوق‌العاده بی‌تناسب و فاقد هرگونه هارمونی و زیبایی می‌باشد.
برای تست صدای سه‌تار حتماً کیفیت صدای واخوان ساز را چک کنید وگرنه از هر سه‌تارِ بی‌کیفیتی، می‌شود با نواختن به صورت تک‌سیم، یک نمونه صدای گول زننده‌ی قابل قبول و متقلّبانه ارائه کرد.
9- پذیرش شدّت و ضعفِ نواخت:
یک سه‌تار با کیفیت، بایستی با قوی‌ترین و ضعیف‌ترین مضرابِ نوازنده، صدای موسیقایی تولید کند. یعنی اصطلاحاً صدای ساز با شدّت و ضعف مضرابِ نوازنده موزیکالیته‌ی خود را از دست ندهد. در برخی از سازهای بی‌کیفیت وقتی مضراب‌های نرم و لطیف نواخته می‌شوند، ساز به کلی از خواندن می‌افتد و فقط صدای برخورد مضراب با سیم فلزّی شنیده می‌شود که بسیار ناخوشایند است. همچنین برای برخی از سازها در مواجهه با مضراب قوی این اتفاق می‌افتد. در کل یک سه‌تار باکیفیت بایستی در هر طیفی از شدّت نواخت، قابلیت صدایی خود را از دست ندهد.
10- تست صدا در مکان‌های مختلف:
بهتر است سه‌تار را در مکان‌های مختلف تست کنید تا مطمئن شوید که صدا در تمامی شرایط ثابت و با کیفیت باقی می‌ماند، مخصوصاً در خلوت شخصی و محل تمرین خودتان. سازهایی با صدای بیش از حد پرحجم و بلند، نه برای تمرین و نه برای اجرا و ضبط مناسب نیستند. مخصوصاً در تمرین روزانه، حجم صدای زیاد و نامتعارف، رفته رفته به گوش نوازنده آسیب می‌زند.
کیفیت سه‌تارهای موجود در مرکز سازساز:
سه‌تارهایی که در مرکز سازساز ارائه می‌شوند، پس از بررّسی تمامی موارد ذکر شده و همچنین موارد بسیارِ دیگری که در این مقال نمی‌گنجد، توسّط کارشناسانِ ما انتخاب شده و شما می‌توانید با اطمینان خاطر، ساز مورد نظر خود را از این مجموعه تهیّه نمایید.
یکی دیگر از مِلاک‌های ما برای انتخاب ساز، جدای از کیفیت، قیمت‌گذاریِ منصفانه و متناسب با کیفیت ساز است که تمامی عزیزانی که با مرکز سازساز همکاری می‌کنند این مسئله را رعایت می‌کنند.
دوستان علاقه‌مند به ساز سه‌تار، می‌توانند از طریق قسمت "درباره ما" وب‌سایت مرکز سازساز، از راهنمایی‌های مشاورانِ این مرکز بهره‌مند شوند.
*دیرند، دیرش یا کشش زمانی، کلمه‌ای فارسی است که در موسیقی استفاده می شود و به معنی کشش زمانی نت یا ارزش زمانی نت‌های موسیقی است. به عبارتی مقدار زمانی که هر صدای موسیقایی ادامه می‌یابد را دیرند می‌گویند.
